Stay up-to-date with the latest news from around the world.
Connecting Tongans Worldwide Through News and Stories
Stay up-to-date with the latest news from around the world.
OKOOKO 'OE MAHINA
Mei He Politiki
Ko ‘eni kuo malohi ‘a Tonolo Talamu fakafofonga e fa’ahi Lipapilika ni he fili Palesiteni ‘o ‘Amelikani
Tufunga Lea Tukufakaholo
“‘A Faka’amu Mei.”
Ka ha’a faka’amu ki ha me’a tatau he taimi kotoa pe tupunga pe mei he’ene ifo.
Mei he Histolia
Kolo Semisi, Vesinia.
’I he 1607 na’e tu’uta ai e kakai tangata lalahi mo e kauleka e toko 107 Pilitania ‘i ‘Amelika ni pea nau fili ai e ki’i feituu ko Kolosemisi, Vesinia tauhingoa ki he Tu’i pilitania Semisi 1 ke hoko ko honau fuofua nofo’anga pea ko e kamata ia e ha’u e kau Pilitania ki he fonua ni.
Mei Fale Faiva
Motu Alakatalasi
Ko e taha e feitu’u ‘oku mau o ‘eva ai ki Sani Felenisisikou. Ko e ki’i motu maka ko Alakitulasi ‘a ia na’e hoko ko ha pilisone malu he kuohili ki he kau faihia lahi taha he fonua.
Ongoongo Fakalotofonua
Mei he Fakataha he Folamu
Na’e fakahoko e fakataha fakata’u fika 53 e ngaahi fonua he Pasifiki ki Tonga pea ko e ngaahi taumu’a ngaue e kautaha ni he feinga ke fakalaka mei he ngaahi laulea fokotu’u ki hre sitepu hoko ko e ngaue pe ngaahi e ngaahi taumu’a ke hoko.
Mei he Mala'e 'oe Pisinisi
“Ko e Siuelitofe”
Ko ha tohi talanoa ia ne fa’u he tangata fa’utohi ‘iloa ‘i ‘Amelika ni pea na’a ku ‘alu ‘o sio ai he’ene misiume ‘i Salina, Kalefonia ko e si’i feitu’u faama ofi atu ki Monitalei pea ‘oku ‘i ai foki hotau si’i kainga komuiniti Tonga ai pea mo honau ngaahi feohianga siasi kehekehe.
Sports
Get the latest scores, highlights, and analysis from the world of sports. From football and basketball to soccer and tennis, we've got you covered.
Politiki
Ikuna e Fili
Tokoni Palesiteni
Tokoni Palesiteni
Ko ‘eni kuo malohi ‘a Tonolo Talamu fakafofonga e fa’ahi Lipapilika ni he fili Palesiteni ‘o ‘Amelika ni ‘aki ‘a e poini fili fakafonua e 321 ki he poini 226 ‘a Kamala Hallisi fakafofonga fili e fa’ahi Temokalati. Ko e fakakatoa e fe’auhi ko e poini ia e 270 he ngaahi siteini kotoa e 50 pea ma’u e Talamu ia e siteiti e 33 nai. Ko e to e foki ‘eni e tangata ni ta’u 78 ki he lakanga mahu’inga ni ‘a ia tene ngaue ai he ta’u e 4 ka hoko pea fili leva e vae’ua teemi ki he ta’u e 4 ka hoko. Na’a ne keipeini ‘aki ai pe ngaahi ‘a ‘Amelika ke to e leli ange, fakataha mo e malau’i e kau ‘aa fonua ki Metisikou mei he kau hu ta’efakalao mai he fonua ‘a ia ‘oku laka he toko 11 miliona nai ‘oku lolotonga nofo ta’e fakalao he taimi ni pea palomesi ‘a Talamu tene tipotai ho nau tokolahi.
Tokoni Palesiteni
Tokoni Palesiteni
Tokoni Palesiteni
Na’e fili foki e Talamu ‘a Semisi Tevita Vanisi ta’u 40 Senitoa mei ‘Ohaio ke hoko ko ‘ene tokoni Palesiteni. Ko e tokotaha ni ne hili pe ‘ene ‘ako he haisikulu pea hu ‘o sotia he ta’u e fa pea ne foki ‘o ‘ako faka’osi he ‘Univesiti ‘Ohaio pea ne hoko ai ki he ‘api ako ‘iloa ko ia ko ‘Iale ke ma’u ai hono mata’itohi Lao. Na’a ne ngaue fakalao ki he ngaahi kautaha Komipiuta pea ne fa’u ai mo ‘ene tohi. Na’a fakafepaki’i ‘a Tonolo Talamu he 2016 ko e tangata ‘oku ‘ikai fe’unga ke palesiteni ma’a ‘Amelika. Na’a ne hu leva ki he falealea he 2022 pea ko ‘eni kuo ne poupou lahi ‘a Tonolo Talamu pea hoko ai pe ko’ene tokoni palesiteni.
Tupu'anga e Ongo Faha'i Politikale
Tupu'anga e Ongo Faha'i Politikale
Tupu'anga e Ongo Faha'i Politikale
Ko ‘eni kuo ‘ongo’i he Tongiki e vevela he fo’i ‘aka ‘ a e ‘Elefanite ‘a ia ko e faka’ilonga ia e fa’ahi Lipupilikeni. Na’e ma’u e ongo monumanu ni mei he ta fakatata katuni a Tomasi Nasita he senituli tahavalu he pepa ‘iloa fakauike ko ia ko e “Hapa”. Pea talu mei ai kuo hoko ai pe ko e loko ia e ongo fa’ahi. ‘I he fa’ahi Temokalati. ne lahi e sa’ia kakai he tokoni palesiteni ‘a Kamala Halisi ‘a Timi Uasi he ko e tama na’e sotia pea hoko ko e faiako ‘akapulu haisikulu ‘a ia ‘oku felave’i lelei ia mo e kakai e fonua. Kaikehe, ne lahi e lotomamahi he ’aho fili he fiutuli ke ma’u e fika malohi 270 ‘a e fa’ahi Temokalati pea nau ‘ulungia ai. Lahi he hano mo e felau’aki pe ko e ha me’a ne hoko pea lahi e pehe ne ‘ikai ke ma’u ha taimi fe’unga ‘ a e fa’ahi nii hili ia e ‘uluaki tipeiti ‘a Talamu mo Paiteni ‘a ne malohi ‘a Talamu tupunga mei ‘atamai ngalongalo ‘a Pateni pea ne hifo ai pe ka e to e pe e mahina e 4 ke teuteu ‘a Halisi ki he fili lahi. Kaikehe kuo mahino e fili e kakai pea kuo to e palesiteni ‘aTalamu ko e fika 47 ia e fonuqa ni. ‘Oku ‘i ai e hoha’a lahi ki he palesiteni ‘a Talamu he me’a ko ia na’e hoko he ohofi he’ene kau poupou e falealea kimu’a ka e pehe ki he tau ‘i ‘Iukulueini mo Lusia, ka e pehe ki he moveuvoeu ‘a ‘Isileli mo hono ngaahi fonua kaunga’api.
Katolika
Tupu'anga e Ongo Faha'i Politikale
Tupu'anga e Ongo Faha'i Politikale
Katolika
Lotu Kalisitiane Katolika Loma mo e anga ‘enau tu’uta ‘i Tonga. Ka te tau ‘uluaki vakai ki he kamata’anga e siasi mo honau histolia. Ko e siasi ni foki ‘oku lahi ‘enau ngaahi ngaue lelei ki he fakatupulaki e sosieti he fakama’ama he lotu mo e ako...
Tufunga Lea Tukufakaholo
Tupu'anga e Mei
“‘A Faka’amu Mei.”
Ka ha’a faka’amu ki ha me’a tatau he taimi kotoa pe tupunga pe mei he’ene ifo. Pea to e tanaki atu, ‘oku hoko e Mei ko e me’akai mei fuoloa he pasifiki kotoa. Kiatautolu Tonga, ‘oku tau tunu, ta’o, haka pea to e ngaahi foki ha fakakai. Ko e kalasi kehekehe e mei kuo ou manatu’i: Puou , Mafala mo e Lautoko. Ko e faka’uhinga ‘a ia ko e fakamanatu pe,ko ha’a te
fakamu ki ha me’a fatau he taimi kotoa pe tupunga mei he’ene ifo
‘I he talatupu’a ‘o Tahiti felave’i mo e Mei, na’e tuku’au mei he ‘eikilahi e motu lolotonga e honge he funga e fonua ‘a ia ne si’i mate. Ne fuofuoloa atu kuo tupu hake ‘i hono fa’itonga ha ki’i fu’u akau. Na’e tauhi lelei he kainga pea fua ‘o nau mou’i ai he mahu mo e honge ko ha me’a’ofa feilulau ‘a honau ‘eiki. ‘Oku ui he kau Tahiti e Mei ko e ‘Ulu pea ongona hono ‘iloa ki Pilitania pea ui fakapapalangi ko e fo’i ma ‘oku tupu lahi ia he ‘uluaku ‘o Tahiti. Ko ia ne heka mai ‘a Kapiteni Palai ki Tahiti ke fetuku e pulopula Mei ke ‘ave ki Samaika ke to ke kai e kaungaue leipa ‘uli’uli popula. Ne si’i lata e kauvaka ia ‘i Tahiti pea to e ‘asili ai ne nau lahi mali mo e kau lokolo. Hili ha ngaahi ‘aho kuo nau foki mo e ngaahi pulopula ka na’e hanga he meti ‘uluaki, Sione Kalisitiane ‘o ‘ohofi e vaka pea fakahifo ‘a Kapiteni Palai mo e ni’ihi he ki’i vakafokotu’u ka nau foki e toenga ia ki Tahiti ki honau ngaahi famili. Ne folau atu ‘a Palai fou atu ‘i Tofua mo Kao pea ‘ohofi ai kinautolu he kau Tonga ka na’a nau hao pe. Ko ha taha ‘eni e folau ‘iloa he Tahi Pasifiki pea nau tau ki ‘Initonisia. Na’a nau heka ha vaka lahi ‘o foki ai pe ki Pilitania. Ne foki mai e kau Pilitania ke kumi ‘a Kalisitiane mo e toenga he ko e hia mamafa ia e lao ‘a e fakafepaki pe muiteni ki he Kapiteni ‘a ia ko e fakafofonga ia e Tu’i Kalauni e fonua. Ka na’e hola ‘a Kalaisitiane ‘o tutu e vaka pea toi he motu liaki ‘ikai mapa’i ko Pitikeini. Na’e tu’oi ua ho fakafaiva’i e folau ko ‘eni.
Mei he Histolia
Kolo Semisi, Vesinia.
’I he 1607 na’e tu’uta ai e kakai tangata lalahi mo e kauleka e toko 107 Pilitania ‘i ‘Amelika ni pea nau fili ai e ki’i feituu ko Kolosemisi, Vesinia tauhingoa ki he Tu’i pilitania Semisi 1 ke hoko ko honau fuofua nofo’anga pea ko e kamata ia e ha’u e kau Pilitania ki he fonua ni. Na’a nau fili e konga fonua ni ‘o fakatatau ki he ngaahi fakahinhino e kautaha Vesinia ( ko e kautaha ia na’a nau fakapa’anga e kakai ni ke nau ha’u ‘o ngaue’i e fonua ka e nau fakalele e tupu e kolo ni) ke kumi ha feitu’u ‘ ‘oku i ai ha ma’uanga vai, pea tu’u pe ki lotofonua ke lava hono fa’u e ngaahi ‘a kolotau telia e ngaahi vakatau e kau Sepinisi ‘a ia na’a ‘uluaki tu’uta ‘i ‘Amelika ni mo taufetuku e ngaahi koloa ki ‘iulope, pea hoko atu foki ha konga tahi loloto fe’unga ke tau ai e nau vaka, pea fakamuimui ‘oku ‘ikai ke ofi ki ha kolo e kau ‘Initiakula.
He ma’u pe e feitu’u ke nau nofo ai, ne hanga leva he ‘eikivaka ‘o fakaava e puha pe ne ‘osi sila’i he vaka ‘o fekau’akii mo e ngaahi fokotu’u fakatakimu’a e kolo. Ko ia ai ne hoko ‘a ‘Etuate Uinifila ko e palesiteni pea ko e kau memeipa fakakolo leva e toko 6 ko: Patolomiu Kosinolo, Kulisitofa Niupooti, Sione Matini, Sione Lakilifi, Siaosi Kenitale pea mo Sione Samita. Na’e kamata leva ke na’u fau e nau ki’i kolo ni ‘o langa ha ‘a kolotau tapatolu pea tuku he tuliki kotoa e nau me’a fana pulu kenoni ke malu’i kinau tolu mei he kau ‘Initia Pohatani, he ko e feitu’u ia ne ne nau langa kolo ai ta ko e konga ia e ngaahi feitu’u tulimanu e kau ‘Initia ni’ ‘a ia ne kamata ke nau ki’i vatamaki. Ne foki atu leva e vaka ia mo e Kapiteni Niupooti ki ‘ingilani ke ‘omai ha ngaahi uta fiema’u pea mo ha kakai fakatokolahi ki he kolo ni. Ka hili pe uike si’i mei folau foki e vaka, kuo kamata ke to e ki’i fokouta ia he kolo tupunga mei he nau ma’u’anga vai ne kona ia he fetaulaki e tahi mo e vaitafe, lahi mo e mofi tengi pea mo e toutou fepaki mo e kau ‘Initia ‘o lahi ai e mate e kakai e kolo. To e ‘asili ai, ne meimei ‘osi mo e nau me’akai. Ka e malie ne, lahi ha’u e Siifi ‘Initia mo e me’a kai ki he kaumuli ni. Kaikehe, ne fuoloa e tali e ki’i kolo ni ki he foki mai e vaka tokoni mo e ‘ikai pe. ‘I he fa’ahita’u momoko ko ia 1610 ne ‘osi mo’oni e me’akai he kolotau, pea hilifia lahi e kau pilitania ke hu kitu’a na’a ma’u ai kinautolu he kau ‘initia, ko ia na’a nau nofo pe ‘i loto kolotau, ‘o fiekai pea ‘au ai pe ki he hakasupo ‘aki e leta kilitia na’a nau ngaahi su ‘aki ka e peheki he konga ho nau vala. ‘I he lahi ko ia e kau mate he fiekaia mo e ngaaki fokoutua kehe, ne lava ai e kaikai ke keinanga he ngaahi sino e kau pekia hufanga he fakatapu. Ne mei ‘osi e peseti e 80 ia e kakai ni he mate pea fakafokifa pe kuo tu’uta mai kau Pilitania fo’ou ki he kolo hili ia e nau folau mai ‘o afangia ‘i Pemuta he ‘otumotu Kalepiane. Ne fau ai he kulupuni e vakafokotu’u e ua pea nau folau mai ai ki he Kolosemisi. Na’e taki kinautolu e Tomasi Keiti pe ne hoko ai pe ko e kovana. Na’a ne sio ki he akolotau e kolo kuo lahi e maumau pea mo e s’ii e me’a kai he feleoko, na’a ne aufanga tukuaki ke nau hiki ai mei he kolo ni. Kaikehe ne ‘ongo na mai koutau mai e kaufolau ko ia mei ‘Inglani mo e ngaahi uta lahi pea mo ha kovana fo’ou ko Looti Telauea ( tauhingoa ai e sitieiti Telauea). Na’e to e foki leva ‘a Keiti mo e toenga ke langa he kolo he na’e hau ai foki mo e kaupasese fakatokolahi e Kolosemisi mei Pilitania.
He 1617, na’e hanga ai Sione Lufe ( tama he kau tukuvaka ‘i Pemuta) ‘o to e ‘akau fo’ou ia na’a ne mau mai he ‘ene fonongo holo he feitu’u e kau ‘Initiai ‘a ia ko e tapaka. Na’e kamata ke tu’umalie e kakai e kolo he ngou’e ni pea mo hono kamata uta ki ‘Ingilani mo ‘Iulope. Taimi tatau pe, ko e fuofuataimi ne ‘asi ia e kau ‘uliuli popula he fonua ni ko’uhi ko e fi’emau leipa ko ia he ngaahi ngoue tapaka. Hange ko ‘eku lau he kamata’anga, ko e lahi taha kakai ne siponisa he kamipani mei ‘Ingilahi ko e kakai tangata ngaue pe, kaikehe ne toki hanga ai he kamipani siponisa ‘o to e fakafolau mai mei Pilitania ha kau fefine toko 90 he 1619 ke hoko ko ha ngaahi hoa fa’unga e famili ke tupulaki e kolo..
Kaikehe, ne lava e fuofua kolo Pilitani ‘o fokotu’u pea ko e kamata ia e tanupou e pule’anga fili fakafofonga he Kolosemisi he nau fili mo fokotu’u e kovana mo e fakafofonga kakai. Kaikehe ne hoko e tapanga ia ko ha me’a ke nau tu’umalie ai pea to e ha’u e e kaupopula ‘Afilika he fi’ema’u leipa ‘o hoko ia ko e hia mamafa he meimei mavae ua e fonua he tau fakalotofoua he taimi ‘o ‘Epalahame Lingikoni. Kai kehe kapau tetau sioki he hingoa faka’iku e ‘uluaki kakai he kolo ‘oku asi e faka’iku Uinifila mo e Niupooti ko e tapaka ia he ngaahi ‘aho ni. Ko e me’a mahu’inga ia ko e lava ‘a fonua ‘o lea fakapilitania he hiva, ‘aati mo e komesiale ‘ekonomika he ko e tola ‘Amelika ko e pa’anga fakamaketi ia ‘a mamani kotoa. Neongo pe ‘oku kehe e ‘ekiseni ‘Amelika pea pehe ai he tamafa’umaau Ailani, Penati Soa, “ Ingilani mo ‘Amelika ko ongo fonua ‘oku vahevahe pe ha lea tatau” …..
Mei Fale Faiva
Motu Alakatalasi
Ko e taha e feitu’u ‘oku mau o ‘eva ai ki Sani Felenisisikou. Ko e ki’i motu maka ko Alakitulasi ‘a ia na’e hoko ko ha pilisone malu he kuohili ki he kau faihia lahi taha he fonua. ka Ko‘eni kuo hoko pe ko e matanga he heka e ngaahi vaka tua ki ai. Ko e fakamatala ‘eni ‘o felave’i mo e ‘atikolo he Polokalama Letio ki he fakamanatu e hola e tokotolu popula mei he pilisone.
‘I Me 1964, na’e tuku folau atu e tama faiongoongo ‘o e Letio Pilitani, Maikolo Solotoni mei Seni Felenisisikou ki he motu pilisone ‘Alakatalasi ‘a ia na’e ui fakattenetene pe ko e “Motu Maka”. Na’e fakahu ai e kau faihia lalahi e fonua ni pea ne pehe he Pule’anga ‘Amelika he ‘ikai lava ha taha ia ‘o hola. Ka ‘i he ngaahi houa pongipongi ko ia ‘o Sune 12, 1962 ne fakahoko ai he kau popula ia e tokotolu ni e me’a ko e na’e taku ‘oku ‘ikai malava, ne nau hola kinautolu ia m’ei he motu maka.
Na’e ‘uluaki hoko e motu ni ia ko ha ‘apitanga tau pea fokotu’uai e ngaahi me’a fana ke malau’i e ngaahi vakatau e feinga hu mai ki he kolo Seni Felenisisisikou. Pea ‘aumai ki he tau fakalotofonua ko ia ‘a Amelika ni 1861-1865 he vaha’a e ngaahi kolo ko ia e Saute moe Noate, ne hoko ai e motu ia ko ha pilisone ke tuku popula ai e kau sotia mei he Saute. Na’e to e fakalelei he pule’nga fetulolo e pilisone ni he 1930 he lahi e ngaahi palopaloma faihia he fonua hono tapu’i ko ia he pule’anga e fakatau e kavamalohi pea lahi ai e ‘asi e kau kengi ‘Itali mo e nau pisinisi fakataumovetevete e kava. Pea tupu ai lahi e taufana e kau kengi ia he ngaahi kolo lalahi hange ko Sikako mo Niu ‘Ioke. Na’e fakahu ai he pilisone ni he tama taki ko ia e kau kengi ko “ Mata Piki”, Maika Kouheni, Siaosi “ Misini Kani” Keli, ka e pehe tamatamate ‘iloa ko ia ko Lopeti Sitauti. Ko e kau tama faihia ‘iloa mo lalahi he fonua pea nau pehe e mohe malu e kakai e fonua ka loka’i ki nautolu he pilisone tautea ni.
‘I he 1960 ta’u ia kimu’a pea tu’uta atu e tama faiongoongo Pilitani ke fa’u e fakamatala, ne fakahu atu ki he pilisone ni ha ki’i talavou ko Falangike Li Molisi, mo ha hisitolia faihia he’ene tupu tokotaha hake ‘ikai ha matu’a tauhi pea fakahu pilisone ia he’ene ta’u 13 ki he hia ko e ma’u mo e faito’o konatapu, kaiha’a me’afana ka e pehe ki he toutou hola mei he ngaahi pilisone ‘o Luisiana pea ko ‘eni kuo ‘ave leva ia ki he piliosne malu taha motumaka. He fuofua taimi pe na’a ne tu’uta ai he motu. Na’a ne nofo lokifakataha leva mo ha ‘ongo tautehina popula ko Sione mo Kalani ko e fakahu ia he lahi ‘ena hae e ngaahi pangike. Pea toki tokofa ‘aki e tama popula ko Alani ‘Uesite ko e talu ‘ene nofo ai he pilisone mei 1957. Na’a nau nofo kaunga’api pea nau maheni pe kimu’a he ngaahi pilisone kehekehe pe ka ko’eni kuo nau nofo lokifakataha pea nau talanoa lahi ai he pouli ki he anga e nau palani hola.
Ne hoko leva ‘a Falangike Molisi ko e taki he kulupu ni. Pea ‘i he ‘aho e taha na’a ne vakai ‘oku hu mai e mongomonga he ‘eaveni ko ia hono loki. Na’a ne vau vau ai e sima takai he ‘eaveni ‘oku mokulu ngofua pe he ko e holisimaka lahe. Na’a ne kamata ‘ofoni ‘ene kautama ke nau kaiha’asi mai e nau ngaahi sepuni kai ‘o kamata vau ‘aki e halanga ‘eaveni. Pea nau to e kamata leva fa’u e e ki’i misini vili pe aki e fo’imoto vekuema pe he nau falengaue anga he pilisone mo e ngaahi peleti motu’a maumau mei he lingianga veve. Na’a nau fa’a vili leva he taimi ko ia fa’a fai ai fanongo tafasi ka e pehe ki he me’a lea akotiane pe ho nau loki. Na’a nau kamata keli he taimi pe ‘o ‘asi leva ki tu’a e pilisone. Na’a nau ‘omi pe ngaahi fakatata pousita mei he laipeli ke fakapipiki he fo’i ava ko ia e holisi. ‘I he konga ko ia e nau keli ko ia he halanga humai e ea ki honau loki na’a nau ngaahi ha ki’i loki makehe tuitui ke fau ai ha ki’i vakaleta puhi ea mei he ngaahi kofu fakauaha ‘e ninanoa ne nau kaiha’asi mai mei he ‘o ‘o ngaue he lolotonga e ‘uha ‘itua he pilisone. Na’a nau to e ngaahi moha ki’i misini puhi ‘ea ki he ki’i vaka leta futa e 14 loloa pea 6 maokupu. Na’a nau to e fa’u leva mo e ngaahi pate ‘a’alo palaiuti. Na’a lava leva ‘enau fa’u e hala ke nau hola ai hili ia ngaahi mahina. Ne nau to e fau leva mo e ngaahi ‘imisi ‘ulu aki e koa, kilimi fulunifo, pepa toileti pea ngaahi lai’ulu mei he fale kosi ke hili pe he ho nau ngaahi mohenga he kuo pau pe ke ha’u e sela ‘o lau mau pe he po’uli lolotonga e nau mohe.
‘I pouli ko ia ‘aho 11 ‘o Sune 1962, ne nau hu ava he halanga ‘ea honau loki ka e pango ne lava e tokotolu ia ka e ‘asi mai tama le’o ia ke fakahoko e taliui ko ia ne to e si’i tokoto hifo ai e tamafika fa ia ‘o mohe lo’i teliea na’a ma’u kotoa kinautolu. Na’e hao atu e tokotolu ia ‘o to kitu’a pea kaka he ‘e faka’osi na’e fute ‘e 30 ka e malie na’a nau ngaahi pe ha ki’i sitepu paipa. Na’a nau to kitu’a ki he matatahi ‘o pamu e nau vakaleta pea nau ‘alo’alo ai he pouli he maile tahi pe 1.25 ki he fonua momoa, Sani Felenisisikou. Na’e toki ‘’iloi pe nau hola he taliui pongipongi ki he kai he ‘alu atu e kau sela ‘o fiu ui pea ma’u hake e ngaahi ‘ulu loi honau ngaahi mohenga.
Na’e tangitangi e ‘alami e pilisone pea ui kotoa e kau popula ki he nau loki ke loka kotoa ka e kamata e kumi fakatotolo ki he ngaahi vakapolisi ki he ngaahi ‘elia ofi kotoa kau ai e ve’e halafakakavakava ‘iloa e “ Keiti Koula” pea ‘osi e ‘aho e e fitu ko e ngaahi laifivesi mo e konga e vaka mileila ne ma’u ka e ‘ikai ha sino ia ke lipo’oti mai. Na’e pehe pe he taki ‘o e uateni sela kuo mate e kau popula ni ia. Talu mei ai ‘oku te’eki pe ke to e ma’u pe lipooti e kaupopulaia e tokotolu ni. Na’e tapuni ai pe e pilisoneia he 1963 he lahi e mokulu e holisi ia. Ne fa’u e faiva ia 1979 pea ‘eti ‘a Kilini ‘Isiuooti fakafofongi ‘a Falangike Molisi.
Mei he Mala'e 'oe Pisinisi
“Ko e Siuelitofe”
Ko ha tohi talanoa ia ne fa’u he tangata fa’utohi ‘iloa ‘i ‘Amelika ni pea na’a ku ‘alu ‘o sio ai he’ene misiume ‘i Salina, Kalefonia ko e si’i feitu’u faama ofi atu ki Monitalei pea ‘oku ‘i ai foki hotau si’i kainga komuiniti Tonga ai pea mo honau ngaahi feohianga siasi kehekehe. Ne mau ‘alu ki ai he 1992 nai ko e tunameni ‘akapulu pea mau sio ai ki he lahi e ngaahi fa’ama sitoapeli ka e pehe ki e fale ‘akuliume ‘ika he ko e feitu’u ofi ki matatahi. ‘Oku faka’uli houa ‘e taha mo e konga nai mei Seni Felenisisikou. Sione Seinipeki (1907-1968) ko e taha ia ha tangata fa’utohi ‘iloa ‘Amelika ni pea na’a ne tupu hake he ‘elia ‘o fa’u ‘ene ngaahi talanoa fekau’aki mo e kau ngaue fama pe’a ko e taha ‘ene tohi talanoa ‘iloa ko e “Siuelimatai’tofe” pe fakapilitania “The Pearl”. Na’a ne ‘uluaki pulusi e tohi talanoa he 1947 hili ia ‘ene ‘alu ‘o sio he pisinisi uku mata’itofe ‘i Paha, Metisikou. Na’e to e foaki foki kia Sione Steinipeki e pale Nopela ki he fa’utohi he 1962, ko e foaki pale tanaki tu’unga fakata’u fakamamani lahi ki he tu’ukimu’a he ngaahi konga kotoa e sosaieti kau ai e fa’utohi, sainisi, pea pehe ki he politiki fakamelio. Ko e pale ‘oku to e tekiteki ‘aki ia ha ki’i tola ‘Amelika pe e 1 miliona. Sai tau sio leva ki he tohi ni mo ‘ene ha’i faka’uhinga ‘a ia ‘oku ‘i ai pe ‘ene felave’i ki he me’a ‘oku lolotongo hoko ‘i Tonga mo Naulu he keli maina moana loloto. Ne’ongo pe ko ha faka’uhinga fakafo’ituitui pea mahalo pe e ofiofi ka e ko e fo’i fakatupu fakakaukau pe.’Oku fa’u e peoosiueli he tofe pe ‘oisita he taimi ‘oku hu ai e ‘oneone ki loto pea nofo ai he taimi lahi o hoko ia ko e fo’i peoosiueli.
Kanokato fakalukufua e tohi.
Kino, ko ha tamai masiva nofo fataha mo hono ‘ofa’anga Luana pea mo ‘ena si’i pepe valevale Koitito ‘i ha ki’i fale pola ‘ofi pe ki he matatahi ‘i ‘Paha, Metisikou. Na’a ne ngaue mate he pisini ‘uku tofe pea he po e taha, na’a ne fakamohemohe ‘a ‘ena pepe he ki’i ngeesi puha pea hai tautau ki he fata e fale. Fakafokifa pe kuo lele hifo e ki’i siokopio he maeaha’i pea fakatokanga’i ia e Kino ‘o ne ta’ai hifo ka e pango ne to ia he loto puha ‘o ne u’u e pepe. Na’e tangi e tama pea lele fakavavevave atu e ongomatu’a ni ki he toketa e kolo ke faito’o ‘ena tama. Na’e ‘ikai tali ia he toketa ko e ‘ikai ha pa’anga ka e pehe mei he ‘ene loto fakamaau ki he kakai lokolo masiva he na’a ne ngaue lahi pe ia ki he kakai pisinisi tu’umalie. Kaikehe ne foki mamahi atu e ongomatu’a ia ki ‘api pea hanga e Luana ia ‘o faito’o e pepe ‘aki mama e limutahi o poopooki ‘aki e mata’i lavea, Ka’e toe hifo fakavavevave atu ‘a Kino ia ‘o uku ke ma’u ha tofe ke fakatau ke totongi ‘aki e faito’o ‘ena tama. Na’a ne ‘a’alo atu he popao pea ne tu’ulu hifo ki tahi ‘one ma’u ai e fo’i siueli tofe fuopotopoto lahi taha he kolope. Na’a ne foki fiefia atu ki hona ‘api pea mafola lahi atu e talanoa he kolo, Na’e ha’u fakavavevave e toketa mo e faito’o neongo ne kamata sai e pepe ia he faito’o ‘ene faee. Na’e palomesi ange ‘a Kino te ne toki totongi ia hili ‘ene fakatau ‘ene fo’isiueli tofe, Na’e kamata kena tokoto hifo kena malolo kuo ngahaha e fale ia he hu mai e kau kaiha’a pea puna hake ‘a Kino ‘one tuli kina’utolu. ‘I he pongipongi hake na’a na fakavavevave ki he maketi ke fatau ‘ena mata’ikoloa kae pango kuo ‘osi fe ‘ongo’ongo’i e kau fakatau ia tenau ‘ange pe ha totongi ma’ama’a 1500 peso, ka ko e mahu’inga ia ‘a Kino ko e 50000 peso. Ne ‘ita lahi ‘a Kino ia he mahu’inga ni pea ne pehe tene ‘alu ia ‘o ‘ave ‘ene fo’i siuelitofe ki he kolomu’a neongo e ‘ahotolu e fonongalalo. Ko ia na’e fononga atu e ki’i famili ni he hala pea na’a nau ‘ilo’i ‘oku muimui’i kinautolu he kau kaiha’a. Ne launga ‘a Luana ki hono hoa ‘oku lahi ange e hoko e moveuveu ki hona ‘api he ma’u mai e fo’i peootofe. Mahalo ‘oku totonu ke nau li ki tahi e fo’i peootofe ka nau hao. Kaikehe, ne hoko atu e fonongo pea malu’aki mai e po kuo nau hela’ia pea nau teuteu ai ke nau kemi ‘o mohe. Ne fakatonga’i atu e kino ia ‘oku to e kemi mai mo e tokotolu kaiha’a ia he nau tafu’afi mai ‘o ofi mai pe kia kinautolu. Ne totolo atu e tamai ni ia kene ‘oho kinautolu. Ne tangi e pepe ia pea mahalo e tamale’o kaiha’a ia ko ha kaioti pea ne fana atu ia e ki he feitu’u na;e kemi ai e famaili ‘o tau ia he pepe, Na’e puna atu ‘a Kino ia ‘o ta’ai e tama fana pea fa’o e me’atau ni ‘o ne faka’osi kotoa kinautolu pea ne lele atu kia Luana. Ne tangi mai pe ‘a hono mali mo e ki’i pepe kuo ne malolo he fana e tama le’o. Koia, ne foki atu e ongomatu’a ia mo e si’i pepe mate ki hona kolo pea ne sio e tamai ni ki he fo’i peootofe ki he ‘ene ngingila ka e pehe ki he ‘imisi e ngaahi ‘iveni kovi koia kuo na ‘omi, pea ne tolongi ia ki he lotomoana.
Lesoni: Mahalo ko e lesoni e talanoa ni ko e fepaki ko ia e lelei pea mo e kovi, ka to e mahulu hake kia kitautolu Tonga he tau tupu masiva pea tau oo ki he ngaahi fonua muli oo ngaue lahi ma’u pa’anga lelei pea te’u fe’au’auhi he souofi me’alele faka’ofo’ofa pea mo e fakauooo ka e molia atu ai e fa’unga ‘ulunga’anga e famili. Mou kataki pe na’a ngali fakamaau ka e ko e ki’i fakamanatu pe. Ko e ngaue malohi mo e fakalakalaka “American Dream” ko e me’a lelei lahi ia.
Felave’i mo Naulu
Ko e taha ia ho tau fonua kaunga’api mama’o atu, ko ha motumaka tu’u tokotaha pe he ‘elia sikuea maile pe 8 mo ha kakai e toko 12666. Na;e nofo’ie fonua ni he kau Melanisia fio mo e kau Polinisia he ta’u ‘e 3000 kuo hili.pea pule hokohoko mai he ngaahi matakali famili e 12 ‘a ia ‘oku ‘asi he’enau fuka, Na’e hao mai e kakai ni mei he fakaili e ‘Ava he anovai he loto fonua. Nau nau ma’u me’atokoni mei ai fakataha mo e niu ka e pehe ki he fa ko ho nau me’atokoni fakafonua pea ‘asili ai fainga’a e fangota he ko e motumaka. Na’e fuofua to’uta e vaka Pilitsnia he motu ni he 1798 pea ui ai he kapiteni Sione Fiemi e motu ni ko “Motu ‘Alomalie” ki hono faka’ofo’ofa. Talu mei ai mo e ‘ahia e motu he kau ‘Iulope pea mo ‘omi e ngaahi koloa kehekehe kau ai e me’afana mo e kavamalohi, He 1878, ne kamata ai e tau fakalotofonua e motu ‘o feunga moha ta’u e 10. Ne hanga leva ‘e Siamane ia ‘o tokoni e fa’ahi e taha e tau fakalotofonua pea na’u mau ai pe motu ni ko honau kolonia. Na’s fokotu’u he kau Siamane e ‘eiki he motu ko ‘Aueita ke hoko ko ho nau Tu’i. Na’e to e ha’u leva mo e kau faifekau Kalisitiane mei Kilipati he 1888 ke fakalotu’i e motu. Na’e pule e kau Siamane he motu ni fe’unga mo e ta’u e 30 pea hoko e motu’a Siamane ko Lopeti Laseki ko e taki e fonua. He 1900, ne ‘iloi ai e kau Siamane mo ha tama ‘Aositelelia ta ko e motu ni fonu he makakoloa ko ia ko e fosifeiti, He ngaahi ta’u ko ia e miliona kuo hili na’e hoko e ki’i motumaka ni ia ko ha ‘apitanga ki he sikala pea nau tipositi lahi e te’emanu ‘o hoko ai e fosifeiti, Ko e peseti ia e 80 e fonua kuo ma’u ia he fosifeiti ko ha ‘elemeniti ke ngaue’aki he tangai fafanga kelekele NPK ka e pehe ki he faito’o teuteu kaloni ‘a fafine kau ai o e ngaahi vai he puha ‘uhila me’a lele. Oku nau ma’u ha pa’anga humai fakamamani lahi e 151.6 miliona ‘a ia he kuohili ne fakamaketi e fosifeiti. Pea kau ai e kakai ni he fonua ‘avslisi he tu’umalie taha tu’unga he nau tokosi’i he kotoa a ngaahi fonua fakamamani lahi. Kaikehe, ne lahi e mole ia e pa’anga he ngaahi ‘inivesi kehekehe e kau taki pea kau ai mo e fakatau e hotel ‘i ‘Aositelia ke fetuku ki ai e kakai lokolo he kuo ‘osi
Tonga mo e Pisini Kelimaina Kilisitahi Toafa
He taha pe lea e ‘uluaki fa, “Oku ‘auha hoku kakai he masiva ‘ilo” pea ko e topiki ia ki he pisinisi neu ki’i fanongo pe ai ka ‘oku totonu ke laulealahi pe ko hai ‘oku ne fa’u e pisinisi, ta’umua mo e pa’anga patiseti ki he pisinisi mo e kakai e fonua, ko e ha ‘e ngaahi palopalema faka’atakai ki he nga’ue ni, totonu e kakai e fonua ke nau ‘iloi. Ko e kautaha ia mei ‘Aositelia “Ko e Metali “ pea taki ai e tama sainisi fakatotolo ko Seloti Paoloni.’Oku ma’u he tahi Pasifiki ia he ‘elia ‘oku ui ko Kelelioni Kilitoni Sone CCZ he vaha’a ‘o Hauaii mo Metisikou ha fanga ki’i maka ‘uliuli he saisi pe pulu tapulu he takele ‘o kilisitahi. Pea ko e fanga ki’i maka ni ia ‘oku ‘i loto ai e ‘elemeniti koia ko e Kopolo a ia ‘oku fakata’umu’a ke fakalele e me’alele e 280miliona ka e ‘ikai ke to e utu lolo pe kesi. Ko e palani e kautaha ni ke kamatata he 2026 e hifo atu e fanga fu’u vakauku vekuimi o vakuimi mai e maka. Ka e pango ko e ‘elia tahi ia ko’eni ‘oku mita ia e 15000 ki lalo. Pea ko Tonga mo Naulu ‘oku na ‘ave e ngofua ki he kautaha ni mei he komiti fakapule’anga koia ‘oku nau tokanga’i e ngofua pemiti pea ko e pisinisi ia ko’eni ‘oku patiseti pe ki he lau piliona kapau e lava pea he’ilo pe ko e ha e ‘inasi ‘o Tonga mo Naulu.
He tafa’aki fakafepaki ‘oku pehe he kau sainisi ia ‘oku fe’unga mo e kalasi ika mo e me’amoui ia e 8000 he ‘elia tahi ma’a ko’eni. Ko e 450 ‘o e e ngaahi me’a moui kuo ‘osi faka’ilonga’i pea lahi e ngaahi makafeo ‘oku ‘aonga lahi ko he faito’o kalasi kehekehei kau ai e kanisa mo e kolona vailasi. Na’e pehe he kau sainisi ‘oku nofo e me’a moui ni he fotunga maka koia ‘oku fiema’u he kautaha ‘Aositelia. Kapau e vekuimi ko e mole ia e ‘ataki kotoa pe’ mahalo e he’iai to e lava ia ‘o fakafoki fakatatau ki he ngaahi akoko ia na’a nau fakahoko. Pea koe tu’ung a ia ‘oku tau ‘i ai he ngaahi ‘aho ni. Pea tanaki atu kuo to e mau foki mo ha founga ia ke ngaahi ai e maka me’alelei ‘a ia ko e masima ‘a ia kuo ‘osi kamata ia he ngaahi fonua e ni’ihi. Kaikehe, ‘oku totonu peke tau’ilo kanokato pea vakai’i e ngaahi pisinisi pehe
Ongoongo Fakalotofonua
Mei he Fakataha he Folamu
Na’e fakahoko e fakataha fakata’u fika 53 e ngaahi fonua he Pasifiki ki Tonga pea ko e ngaahi taumu’a ngaue e kautaha ni he feinga ke fakalaka mei he ngaahi laulea fokotu’u ki hre sitepu hoko ko e ngaue pe ngaahi e ngaahi taumu’a ke hoko.’Oku mei ‘osi kotoa e ngaahi fonua e Pasifiki he memipa ko ia 18 talu mei he 1971. Ko e ta’umua visione: ke hoko e ‘elia ko ha feitu’u maumauluta he nofo sosaieti he melino, uouangataha, tauataina, pea mou’i lelei hoko kakai. Koe ki lahi ki he fakataha ni ko e hoko ko ia e ngaahi motu ko ia e Pasifiki ko e ‘uluaki he laine ‘o e ngaahi ha’aha’a fakanatula. Ko e ngaahi laulaea ‘a e Palemamia ‘a Tonga Siaosi Sovaleni ka e pehe ki he faka’afefakalangilangi ‘o e ‘aho, ‘Atonio Kuitete (Sekelitalilahi e Kautaha ‘a Mamani) ‘oku faka ta’umua pe ia ki he lliliu fakanatula pea mo e feinga ke ma’u ha pa’anga ke tokoni e ngaahi fonua ni.
Palopalema Fakanatula.
Ko e liliu fakanatula ‘oku hoko ia he kamata ke to e mafana ange e ea mo e feliuliuaki e matangi fakanatula talu mei he fa’unga ‘o Mamani ka ko’euhi ko e lahi e tekinolosia fakalakalaka e misisi paoa lokomotive leleu he 1804 pea ngaue ‘aki lahi e malala ka e pehe ki he lolo ki he ngaahi m’ealele, misini ‘uhila ki he mou’i, kuo tau faka’ahu ai e ‘etimosifia ke mafanaange. Pea kamata ke lahi e ngaahi feliuliu ‘a natula he vaia ko ia e ongo pole. Ko kitautolu he Pasifiki ‘oku ‘uluaki fepaki he lahi e ngaahi motu ma’olalo hange ko Tongatapu he hake e tahi ‘o tafia e fonua. ‘Ikai ngata ai ka ko Kilipati mo Tuvalu, ‘oku na nofo pe he levolo oneone tatau pe mo e tahi. Ko e lahi e ma’u ‘anga lolo mei he ngaahi fonua he Hahake Lotoloto pea ko e ki lahi ia k he palopale ni he ngaahi me’alele fefongo ‘aki e ngaahi fonua fakalakalaka kau ai ‘a ‘Amelika, Siana mo ‘Initia. Ko ‘eni ‘oku lahi e feinga ki he ngaahi ivi ‘uhila, sola, mo e matangi ke fakalato e fi’ema’u ka e ki’i manava lelei e ‘atakai ka e pehe ki he kaha’u e fa’ahinga e tangata.
Ko e fakaafe fakalangiangi ‘oe ‘aho, ‘Antonio Kuitete ta’u 75 mei Potukali ‘a ia ko e fikanima ia pe i ke ma’u e lakani. Na’a ‘osi palemia hono fonua he 1995 ki he 2022. Na’a ne kamata fakakaungatamaki he politiki talu mei he1975 pea hokohokoatu ai pe ‘ene ngaue he ‘aho ni, Ko ‘ene tefito’i ta’umu’a kene feinga pa’anga mei he ngaahi fonu’atu’umalie ‘e ai ‘oku nau fakatupunga lahi e maumau fakanatula . Na’a ne taketi ki he pa’anga e $300 miliona nai ke tokoni mo langa e setita ‘i Tonga. Kaikehe, ne ‘ikai lava ke ma’u e ta’umu’a ni ka kuo ne feinga pe. Hili pe fakataha ne nau ‘alukotoa e kau fakafofonga ‘o ‘eva ki Vava’u.
Fakaikiiki Ongongo
Kanititate Fili USA 2024
Kamala Halisi, Tokoni Palesiteni.
Kamala Tevi Halisi, ko e fuofua tokoni palesiteni fefine ia ki he palesiteni lolotonga. Na’e fanau’i ia ‘i ‘Okatopa 20th, 1964 ‘i ‘Okalani, Kalefonia. Ko ‘ene faee, Saiamala, ko e fefine mei ‘Initia pea na’a ne ha’u ako sikolasipi ki he ‘Univesiti Pekili ki he fakatotolo fokoutua kanisa ‘a ia na’a ne mata’itohi toketa ai. ‘I he tafa’aki ko ia ‘ene tamai, Tonolo Halisi ko e palofesa ia he ‘Ekonomika mei Samaika. Na’e faiako ‘ene tamai he ‘Univesiti Sitenifooti, Paloato he kauvai Sani Felenisisikou. Na’e tupu hake ‘a Kamala pea mo hono tokoua tongamata 1.indd 2 1/31/2023 12:59:29 PM
si’isi’i ko Maea he famili poto. Lolotonga ‘ene ta’u fitu, ne mavae ‘ene ongo matu’a pea na’a ne lahi nofo pe mo ‘ene faee. Na’a ne toki ‘alu pe he uike ‘eni ki he ‘ene tamai.
Na’e ne kamata ke ne fakatokanga’i e tu’unga ko ia e laulanu ‘i he fonua ni, he taimi lahi ‘e ‘ikai ke nau fa’a va’inga mo e fanau e kaunga ‘api papalangi ‘ene tamai koe’uhi pe ko ’ena kili ‘uli’uli tapu ange mo e fakatapu. Hili mai pe ha taimi nounou kuo hiki ‘ene faee ia ki Kanata ‘o hoko atu ‘ene ngaue he falemahaki ‘i Kuepeki (kolo ia ‘oku nau le’a fakafalanise). Tu’unga ‘i he lotu Hinitu ‘ene faee, na’a ne ako ai ki he tuifakalotu ni pea toki tanaki atu pe mo e lotu fakakosipeli ko ia ‘ene tamai. Na’a ne manako ke kau he kuaea e lotu ‘ene tamai. ‘I he hili pe faka’osiako mei he ako ma’olunga, na’a ne hu atu ki he ‘Univesiti Hauati, ‘i he kolomu’a ‘o Amelika, ‘Uasingatoni. Ko e ‘univesiti ‘eni na’e fa’u fakafoituitui ki he kau ‘Afilika ‘Amelika hili ‘e tau fakalotofonua ‘a ‘Amelika ni. Hili pe ha taimi si’i, na’a ne to e foki pe ‘o faka’osi ‘ene ako ki Kalefonia ‘o ma’u ai ‘ene mataitohi lao. Lolotonga ‘ene ako ‘Univesiti, na’a ne kau ai he kalapu fanauako kala pe mainoliti. Na’e ta’umu’a aki he kulupu ni ‘a e tofa hala mo e kumi sikolasipi faingamalie ako ‘univesiti ki he tamaiki masivesiva. Na’a ne kamata ngaue leva 1990 he tafaaki talatalaaki ma’a ‘e pule’anga he Kaunti ‘o Alamita. Na’e hoko atu ‘ene ngaue ki he siteiti ‘o ne hoko ko ha ‘ateniseniale pule, ko ha lakanga ma’olunga ia ‘i Kalefoni kotoa. Na’a ne ngaue malohi lahi ke tokoni’i ‘e kauleka ‘e ngaahi matu’a ngaue faama nofo ‘ikai fakalao (tokolahi koe kolosi mai mei Mesikou) ke nau lava ‘o hu ki he ako mo e ‘univesiti. Na’a ne to e ngaue malohi foki ke ta’ofi hono fakatau e ngaahi me’afana misinikani ki he kakai lokolo (meimei koe lahi e fana noa ‘ia ko ia kakai he ‘apiako, ngaue’aka, ‘oku nau ngaue’aki e meafana misikani fakasotia). Kau ai mo e fakatotolo’i he lau’i miliona e pa’anga ne hanga ‘e he kautaha ‘inisiua lahi ko ia he ngaahi falemahaki ‘o fakamou’a aki e ni’ihi e kau kasitoma. Na’a ne hanga foki ‘o to e fakatotolo’i e kautaha Keipolo mo e Telefoni ’i he ‘ikai ke nau tokanga’i lelei ngaahi lekooti fakatautaha e kakai ‘a ia na’a nau palomesi te nau malu’i. ‘I he 2015, ne ‘ataa mai ai e sea he senatoa falelea ‘a Kalifonia pea ko e tokofa ‘e kau fili ki he tu’unga ni kau ai ‘a Kamala. ‘I he ma’u mai e ola, kuo fili e kakai ia Kamala. Na’e to e fili ia e Siosefa Piteni ia ko ho tokoni he feauhi fili palesiteni vaeua 2016 pea na ‘ikuna ai. ‘Oku hoko a Kamala ko e fuofua tokoni palesiteni fefine kala he lakanga ma’olunga he fonua ni pea ka mate e Palesiteni lolotonga ‘ene taimi ngaue, ‘e lava pe Kamala Halisi ‘o hoko ‘o palesiteni ke faka’osi taimi ngaue. Kaikehehe fe’auhi fili ko ia he ta’u ni kuo mahino mai e kamata ke ‘asi e lotongalongalo ‘a palesiteni Paiteni pea ne fakakaukau ai kene tukuange kanititeini fili e fa’ahí Temokalati kia Kamala ‘i Siulahi ‘aho 21 ‘a ia ko ha me’a fakahisitolia he ‘oku teeki ke ‘i ai ha fefine ia he lakanga ni. passionate about their work and strive to provide our readers with the most accurate and up-to-date information.
Samiuela ‘Akilisi Pohiva
‘I he si’i konga ko’eni e fakahoko pe ha si’i manatu melie ki ha ni’ihi kuo nau hiki atu ka na’a nau fakakaungatamaki he tanupou e fonua. ‘Oku hoko ‘a Samuela Akilisi Pohiva (1941- 2019) ko ha taha mahu’inga lahi he fononga tuku’au fakapolitikale ko ia ‘a Tonga. Na’a ne taukave’i mo to e fakamanatu mai ‘a e fatongia ko ia e pule’anga ko e tokoni ki he kakai e fonua. Hange ko e kau taki fakapolitikale lahi, ‘oku pau pe ke tau fakaanga’i ‘enau ngaahi ngaue ki he lelei moe ngaahi tonounou foki. Ko e ki’i fakamatala ni, ko e tufi holo pe he ope ‘a ia ‘oku si’isi’i fau, ka e tuku pe fakahoko atu.
Na’e fanau’i ‘a Samuela ‘Akilisi Pohiva ‘i Fakakai, Ha’apai. Pea neongo ‘oku ‘ikai ha fu’u ma’u lahi ‘a e makasini ki he ‘ene tupu hake, ka ‘oku tau kamata pe mei he taimi na’a ne kamata fakakaungatamaki he kolisi fakafaiako ‘a Tonga. Na’a ne ma’u ai ha faingamalie ke ne ‘alu ‘o hoko ‘ene ako he ‘Univesiti Pasifiki Saute ‘i Fisi pea ne foki mai mei Fisi ‘o kamata ngaue he Kolisi Fakafaiako ‘one fakatokanga’i e ngaahi founga ngaue he Falelea ‘a Tonga.
Ko e taha e kaveinga lahi taha kiate ia, na’e felave’i ia mo e mahu’inga ke fakasi’isi’i mafai fakaleveleva e Tama Tu’i he loto falelea. ‘I he anga maheni, ‘oku meimei fili pe he Tama Tu’i ia e Palemia mo e konga lahi e kau minisita. Pea ‘asinga ai ‘oku mei fakalele pe e fonua he ‘ene ‘afio. ‘I he hoko hake ko ia ‘Akilisi, na’a ne kamata ke ne feinga’i e pule’anga ke to e va’ofi ki he tu’unga fakatemokalati ‘a ia ‘oku lelei fakalukufua ki he kakai e fonua. Kaikehe, ne hoko ‘eni ko ha ‘epoki fo’ou ki he politiki ‘a e fonua ‘i he kamata ke kau kakai he talanga mo e laulea he ngaahi kaveinga politiki e fonua. Toe tanaki atu ko ia ‘a e mahu’inga ko ia e fili ha kau fakafofonga lelei ki he falealea.
Na’e kau foki mo e fakatau fakapulipuli atu e pa’asipooti Tonga ki tu’apule’anga ‘i hono faka’ali ‘e ‘Akilisi ki he ngaahi mitia mo e pepa ke ‘ilo’i he kakai ‘e fonua. Na ne hoko ai ko ha tangata ‘oku ne tau’i ‘a e ngaue hala ‘a e kau ma’umafai he pa’anga tukuhau e kakai ‘o e fonua. Na’a ne fa’a lea ‘o pehe ‘oku totonu ke mo’ulaloa ‘a e pule’anga pea tali ui kotoa ki he kakai ‘oku nau fili kinautolu.
Ko hotau sisitemi pule’anga foki, ko e Konisitutone Monaki, ‘a ia ‘oku totonu ke ngaue fakataha e Tu’i mo e
Falealea he malumalu e konisitutone ‘oku nau fokotu’u mo fa’u. He ngaahi fonua ko ia ‘oku sisitemi tatau mo Tonga hange ko Pilitani, ‘oku hoko pe Kuini pe Tu’i ia koe pule fakalangilangi, ka e fakalele pe he pule’anga ia he Palemia mo e kau fakafofonga.
Kaikehe, na’a ne kamata leva ‘ene polokalama letio manakoa ko ia ko e “Matalafo Laukai” ‘i he 1984 ‘o hoko ia ko ha le’o fakatonutonu e founga fakalele e fonua. ‘I he 1987, na’a ne lele leva ki he fili fakafofonga kakai pea ko e kamata ia ‘ene fakakaungatamaki he politiki ‘o ’au pe ki he ‘ene hiki atu mei he mou’i ni. Taimi e ni’ihi ne fakahu pilisone pea hopo’i, ka na’a ne hao fakalao mei he Fakamaauanga Lahi e fonua. Na’e to e faka’ilo ‘foki ia o he tutu lahi koia ‘a Nuku’alofa he 2006 ki he hia ko e lea fakatupu moveuveu, ka na’a ne hao pe he hopo. ‘I he 2008, ko e tu’o valu ia ‘ene hoko ko e kanititeiti fika ‘uluaki ‘a e kakai ‘o Tongatapu. Na’e fu’u manakoa ‘aupito ‘a ‘Akilisi ki he kakai tupunga pe mei ‘ene feinga ko ia ke fakalelei’i ‘e founga ngaue ‘o e pule’anga. ‘I Sepitema ko ia ‘o e 2010, na’e hanga ‘e ‘Akilisi ‘o fokotu’u ‘e fa’ahi politikale ko ia “Paati Temokalati ‘e ‘Otu angaofa”. Na’a ne lele ai ki he fili palemia mo Looti Tu’ivakano. Ko ha fuofua taimi na’e paloti’i e fili palemia ai ‘i he loto falealea he ko e angamaheni foki ‘oku fili mai pe mei Palasi he ‘ene ‘afio. ‘I he ola, ne ma’u ‘e ‘Akilisi ‘e paloti e 12 ‘o e 17 mei he fakafofonga e kakai. Na’e mole leva ‘e tokonima ia he fakafofonga ‘e kakai ‘o nau kau nautolu ia mo e tokohiva ko ia e kau hou’eiki o ma’u ai e fili palemia ia ‘e Tu’ivakano. ‘I he taimi koia ‘o Tu’ivakano, na’e hoko ‘a ‘Akilisi ko e Minisita Potungaue Mou’i ki he Pule’anga. ‘I he hili pe ha taimi si’i na’e to e fakafisi ‘a ‘Akilisi tupunga pe mei he fetokehekehe he ngaahi taki ‘a e Palemia. ‘I he tou fili lahi koia e 2014, ne malohi ‘a e fa’ahi ‘a ‘Akilisi ko e toko 9 ‘i he fakafofonga katoa e 17, pea na’a na lele leva mo Samiu Vaipulu ki he fili Palemia, pea malohi ‘a Akilisi ‘aki e vouti 15 kae 11 pe a Samiu.
‘I he ‘ene kapineti ngaue, ko e tokolahi taha kau ngaue na’e ha’u ia mei he fakafofonga fili ‘a e kakai pea ko Ma’afu pe mei he fa’ahi e kau nopele. Na’e lava he ‘ene kapineti ‘o paasi e lao ko ia ke malu’i ‘e totonu ‘e kakai fefine he ngaahi tapa kotoa ‘e sosaieti. ‘I he 2017, ne feinga ai e fa’ahi hou’eiki nopele ke nau paloti’i ke tukuhifo ia mei hono lakanga, ka na’a ne hao pe he paloti faka’osi ko ia he falealea. Na’a ne tukuange ai ‘a ‘Aisake Eke mei he Minisita Pa’anga ko e ‘ene kau mo e fa’ahi ko ia ‘e kau nopele. ‘I ‘Aokosi pe ta’u koia 2017, ne hanga ai he tama Tu’i Tupou 6 ‘o veteki kotoa e Pule’anga ka e to e ‘ai ha fili fo’ou. Na’e to e fili lahi pe ‘ehe kakai ia e fa’ahi ‘a ‘Akilisi pea na’a na fili palemia ai mo Siaosi Sovaleni, (‘ene tokoni Palemia motu’a) ki he lakanga taki pea to e ma’u pe ‘e ‘Akilisi hono lakanga motu’a.
Ko ‘Akilisi ne si’i mali mo Neomai, pea na’e ‘uluaki hiki atu hono hoa ia he 2018. Na’e foaki kia Akilisi ‘a e pale fakalangilangi mei he Pule’anga ‘a Mamani he 2013 “Ko e Malu’i ‘e Temokalati” ‘a ia ko e fuofua pale ne foaki ki ha taha mei Pasifiki. Na’a ne ma’u ‘a e pale ko ‘eni tu’unga mei he ta’u tolungofulu tupu ‘ene ngaue lahi ki he liliu fakatemokalati. Neongo pe lahi e kakai ne ‘ikai sai ‘ia he founga taki ‘a ‘Akilisi, ka kuopau pe ke faka’angai ka tau laka kimu’a. Pea koe taha, ko Hevani pe mahalo ‘oku ‘i ai e me’a ko e haohaoa. Ka ‘i he fakamulituku, kuo hanga he tangata ni ‘o tanupou mai e ngaue he ngaahi ta’ulahi, ka tau langa ai ki he kaha’u.
Fakaikiiki Ongongo - 2
Vaka ki hotau Histolia
Tuku’au ‘o Tonga
‘I he hisitolia e fa’ahinga matakali kotoa he kolope, ‘oku ‘i ai pe talatupu’a ki ho nau kamata’anga. ‘I he lotu fakakalisitiane, ‘oku tau ako ai mei ne ngaohi ‘e fo’i mamani he ‘aho ‘e ono fakatatau moe lau koia tohi ‘a Senesi. Ka kimu’a ’i he tu’uta ko ia e lotu ni, na’e ‘i ai pe ho tau talatupu’a ki he kamata’anga ‘e fa’unga ‘o Tonga, ki ho tau ngaahi ‘otua mo honau nofo’anga pea ‘oku ngalingali pehe ni.
‘I he kamata’anga, ko e tahi pea mo Pulotu (feitu’u tokua ‘oku ha’u mei ai ho tau laumalie) pea ‘i he hono vaha’a na’e tu’u ai fonua momoa ko Tou’ia ‘o Futuna ‘a ia na’e nofo ai a Piki mo e fefine ko Kele (pehe e ni’ihi ko hono tuofefine), matapule ko ‘Atungaki mo e fefine ko Maa’imoa ‘o Longonoa, matapule ko Fonua’uta mo e fefine ko Fonuavai, siana ko Hemoana mo e fefine ko Lupe, ‘a ia koe ‘uluaki kakai ia e fonua. Hili pe ha ngaahi taimi, kuo tupu hake leva ha fanau ‘a e ngaahi ‘uluaki toutangata ni. Meia Piki mo Kele, ne ma’u ai foha ko Taufulifonua mo e ‘ofefine ko Havea Lolofonua, meia ‘Autaki mo Maa’imoa Longonoa, na’e mau hona ‘ofefine ko Velelahi. Pea me ia Fonuauta mo Fonuavai, ne ma’u ai ha ‘ofefine ko Velesi’i.
‘I he fanau leva koeni, ne tupu hake ‘a Taulifonua ‘o ma’u hoa mo Havealolofonua ne ma’u ai foha ko Hikule’o pea toe ma’u hoa ki he fefine ko Velelahi mau ai foha ko Tangaloa, pea toe ma’u hoa ‘a Taufulifonua mo Velesi’i ‘o ma’u ai ha foha ko Maui. Ne tupu hake e tokotolu ni ‘a ia nau tamai taha pe kia Taufulifonua: Hikuleo, Tangaloa, mo Maui ‘o nau vavahe leva e ngaahi toenga faunga ‘atakai ‘e fonua. Ne nau nofo ai o hange kuo nau hoko ko e kau taula’eiki pea hoko ai ko e ngaahi ‘otua. Ne ma’u ‘e Hikuleo ia Pulotu, Tangaloa ia a ngaahi langi pea Maui leva ‘a lolofonua.
‘I he maama ‘o e langi, na’e nofo ai e kau Tangaloa pea tupu mei ha ngaahi foha ‘o Tangaloa
Motu’a: Tangaloa Tamapo’uli ‘Alamafoa, Tangaloa ‘Etumatupua, Tangaloa ‘Atulongolongo mo Tangaloa Tufunga.Ne pehe ne si’i pahia ‘a Tangaloa Motua’a ia he ‘afio ‘i langi pea ne fiuma’u ha fonua momoa kene ‘eva ki ai ‘i mamani. Na’a ne fekau ‘e ia ‘a Tangaloa ‘Atulongolongo ke liliu ko ha foi kiu pea ne ‘alu ke kumi fonua momoa. Ne siu takai foi kiu ni ‘one ‘ilo ha ki’i hakau pea ne foki ‘o lipooti ki he ene ‘eiki. Na’e hanga ‘e Tangaloa Motu’a ia o fekau ‘a Tangaloa Tufunga ke ne li hifo ha momo’i ‘akau mei he ne fale ta tongitongi ki he funga hakau ni ke hoko ai ‘o fatu fonua, ‘a ia koe ‘uluaki fonua ‘uta ko Ata, hoko atu a ‘Eua, pea Kao mo Tofua. Koe ngaahi fonua ko’eni koe fa’u nai ia he kau Tangaloa.
Kiateau, ko e talanoa ko ‘eni ko e faka’ali pe ia anga ho tau fa’unga kakai pea mo e fonua. Ko e ‘uluaki kakai eni he hisitolia na’a nau ‘uluaki ilo’i mo nofo’i ‘a Tonga ke kamata ho tau sosieti, kakai kai vai, tufunga lea, lotu, faito’o, langa, ngoue, ngaue fakame’aa, pea punake he hiva mo e faiva. Ka neongo ia hange ko e lau fananga pe mahalo ‘oku ai pe ni’ihi ‘oku nau ma’ulahi ki he tupu’anga ka ko e fo’i fakaofiofi pe ‘eni.
Sai tau hoko atu leva ki he kau Maui ‘oku ‘iai Maui Motu’a ngaahi foha: Maui ‘Atalanga, Maui Kisikisi. Na’e pehe koe toenga e ngaahi fonua hange ko Tonga tapu na’e fau ia he kau Maui. ‘i he hisitolia ka hoko mai.
Kolomupusi
Kolomupusi
‘I he sinituli 14th ne kamata ai ‘e ‘epoki fo’ou ko ia ‘o e kumi fonua. Talu pe mei tuai mo e ngaahi fakakaukau koia ‘oku lafalafa e fo’i mamani. ‘Oku hange ko ia ha fo’ipoulu, kapau teke folau ki he tuliki tahi ngata’anga ko ia e langi, tokua e to e vaka ki tu’a he fo’i poulu. Kaikehe ‘i he senituli nima, ne hanga ai e tama Kalisi ko Pikolasi (ko e mataotao he fika) ‘o ‘omi e fo’i fakakaukau ko ia ‘oku fuopotopoto e fo’i mamani pea kamata ‘asi mai e ‘epoki ‘o e folau vaka. Tuku’au mai ki he ki he senituli 14 mo e 15 ne kamata leva ke toe tongamata 1.indd 15 1/31/2023 12:59:31 PM
mataotao ange e ngaahi vakafolau he nau fononga mama’o atu he ngaahi ‘oseni. Me’amalie, na’e hanga he kau ‘uluaki paionia ’o e folau vaka ‘o hiki ‘e nau ngaahi mape, lipooti, ngaahi tohinoa ‘e ngaahi folau ko’eni.
Na’e kau e tangata ‘iloa he fononga fefakatau’aki ko ia ko Mako Polo mei ‘Itali he fuofua tangata fononga lalo mei ‘Iulope ki Siaina. Na’a ne foki mai mo e koloa Siaina ko ia ko e silika mo e sipaisi. Na’e kamata leva manakoa lahi e silika ‘i ‘Iulope he tuituivala ka e pehe ki he sipaisii ki he feime’akai mo e faito’o. Na’e tofa ai he kau pisinisi fononga hala ni e “Hala Silika” pea fononga kalavana ‘asi, ho’osi mo e kameli ke ‘ave koloa mei ‘Iulope pea to e fakafonu mai mei ‘Esia. Ka ‘i he hu mai koia ‘e ‘Emipaea ‘Otomani, ne nau hanga ‘ekinautolu ia pule’i e hala pea ko e ‘asi ia me’a ko e totoki tute pe feleti e koloa ‘oku hu atu mo humai. Ko ia ai, na’e fiema’ulahi he kau pisinisi ha halangavaka tahi ki he maketi ko ‘eni he na’u fo’i he totoki tute pea mo e ta’ofi e hala. (hoko atu pe’esi hoko)
‘I he 1470, na’e hanga ai he tama ‘asitolonoma mataotao ia ko Tokateli, ‘o fale’i e kau pisinisi fakatau koloa ke nau folau vakatahi fakahihifo. Na’e fakakaukau leva ‘a Kilisitofa Kolumupusi (moui 1456-1506), ko e tangata pisinisi kaivai, ke ne tesi’i fo’i fakakaukau ko ’eni. Na’a ne ‘uluaki feinga kumi ha ni’ihi ke nau fakapa’anga ‘ene fo’i fakakaukau he kakai ma’ume’a ‘o ‘Iulope ka na’e ‘ikai ma’u ha taha. Ne fuoloa si’i ‘ene takai holo ‘a Kolomupusi, kou tali mai ‘e Fetineni mo ‘Isapela (Tu’i mo e Kuini ‘o Sipeini) te na siponisa ‘ene feinga folau ko ‘eni.
Na’e hanga leva ‘e he kaivai ni ‘o teuteu ‘ene vaka ‘e tolu, ko e vakalahi fanaa fa ko e San Ta Malia, vakasi’isi’i fana’a ua pe ko e Pinito, mo e faka’osi leva’a Nina ko e ki’i vaka lekeleka ke na fakafe’ao ‘e fu’u vaka lahi. Ne nau tukufolau atu ngaahi vaka ni mei Sipeini he ‘aho hiva ‘o ‘Aokosi,1492 ki ‘Esia ke fetuku mai ko ia e koloa sipaisi mo e silika. ‘I hili ha mahina e tolu ‘enau folau, ne ofongi mai he ki’i vaka fakafe’ao si’isi’i ha maama he taimi 10 pouili ‘o Okatopa ‘aho 11, na nau li taula ai he fetu’u ni.
‘I he ‘aho hake ne nau ‘iloi ta kuo nau tau fonua pea nau ui e feitu’u fo’ou ni ko Sani Savatoa he le’a fakasipenisi ‘uhinga ko e Fakamou’i Ma’oni’oni pea ne keleimi ai ‘e feitu’u ki Sipeini ma’ae Tu’i Fetineni mo Kuini ‘Isapela.
Ta ko ee ia ko e feitu’uni ia ko e fanga ki’i motu pe ia ofi mai ki Maiami, Fololita, ‘a ia ko e ‘otumotu Pahama he tahi Kalepiane. Na’e fetaulaki ai ‘a Kolomupusi ia mo e ‘eiki e motu pea ne ui ‘e kinautolu ko e kau ‘Initio” fakasepenisi ‘o e Initia he neongo ko e kakai kehe ‘eni ia ka e ma’u ai pe hingoa ‘o ‘au ki he ‘aho ni. Ne fakatokanga’i foki ‘e Kolomupusi ia e ngaahi teuteu kahoa koula mo e hau e kakai ni pea ne fekau ke ‘ave ia ki he feitu’u ‘oku ma’u ai e koula. Na’a ne fa’o e ngaahi koloa koula mo e siueli kene foki mo ia. Na’a nau takai’i kotoa ‘e ‘otu motu ni kau ai a Kiupa pea ne fekau ‘e ia e konga ‘ene kauvaka ke nau nofo ai ka e foki ia ki ‘Iulope mo e koloa ka e pehe ki he kakai nativi ‘o e motu ke fakamo’oni aki ‘ene fo’i tisikava ko ‘eni. ‘I he’e ne foki, na’a ne afangia he vaha pea ne hake atu pe ‘i Potukali ‘ofi atu pe ki Sipeini. Ne ‘ave ia ki he fakamau’anga ke faka’eke’eke he talanoa’i atu koia ‘ene mau e fonua fo’ou. ‘I he taimi ko’eni, ne fe’au’auhi ‘a Potukali ia mo Sipeini he fefolau vakatahi, kaikehe ne nau tukuange ia ke ne folau ki Sipeini. ‘I he ‘ene tu’uta ki Sipeini, kuo talitali fakafonua mai ia ‘e he Tu’i mo e Kuini.
Na’e tuo fa ‘ene fefoki aki ‘a Kolomupusi mei ‘Iulope ki he ‘otu motu Kalipiane pea ko e kamata ia hono kolonia ‘e Sipeni ‘a Amelika ni ‘o fakaava ai ‘e matapa ki he ngaahi fonua ‘Iulope ke nau nofo’i ‘e konitineti fo’ou ni pea ngaue’i hono ngaahi koloa fakanatula. Ka koe ‘uesia lahi taha ‘e mo’ui ‘e kau ‘Initia ‘i he nau fepaki mo e ngaahi fokoutua fo’ou hange ko e misele, simolopokisi, kau ai moe kilia ‘a ia ‘oku tongamata 1.indd 16 1/31/2023 12:59:31 PM
‘osi anga e kakai ia ‘i ‘Iulope kiai ka e pehe ki he faito’o. Ka ki he kakai ‘Initiakula, na’e faka’auha ai e moui kakai lau miliona. ‘Oku fakamanatu ia he ‘aho 11 ‘o ‘Okatopa ko e ‘aho ia ‘o Kolomupusi pea ko e ‘uluaki taimi ia ke ha’u ai kakai ‘Iulope ki he fonua ni.
Hingoa ‘o ‘Amelika
Ko e fuofua asi ko ia foi hingoa “Amelika” koe mape na’e fa’u ia ‘i Falanise he 1501 he polokalama ke ako’i ‘a e siokalafi ‘o mamani. Ne fa’u pea taa e mape ni he tangata ko Matini Uatemula pea ui ai pe mape ki hono hingoa. Na’a ne hiki ai foi lea fou’i ko ia ko ‘Amelika’ mei he’ene ma’u mai e fakamatala e tangata kaivai ‘Itali ko ‘Ameliko Vesipusi (moui mei he 1451 ki he 15120). Na’e folau tu’oua mai ‘a ‘Ameliko ‘i he’ene muimui pe fakamatala ko ia ‘a Kolomupusi ‘o hake ‘i Saute ‘Amelika, Palasilo. Ko ‘ene ‘uluaki folau ia na’e soponisa ia ‘e Sipeini pea ko e folau hono ua leva ma’a Potukali pea keleimi pe ‘a Palasilo ki Potukali. Na’a ne mape’i feitu’uni ‘one ‘ilo ai fu’u lahi ko ia hono kanofonua ‘o ne ‘iloi ta ko e konitineniti ‘eni ia. (Ko Kolomupusi ia ko e ngaahi ‘otu motu Kalepiane pe ia). Na’a ne fau leva ‘ene fangaki’i tohi penifeleti manakoa mo’oni o tufa holo ‘i ‘Iulope. Ko e ki’i tohi ia ne mau ai fakamatala ta mape ‘a Matini ‘Uatemula.
‘I he ‘ilo fo’ou ko’eni na’e ui ai pe feitu’u ni ia ko e Fonua Fo’ou fakatatau leva ki he Fonua Motu’a ki ‘Iulope, Afilika mo ‘Esia. Ko ia ne liliu pe hingoa ia ‘o ‘Ameliko ki he fakalatina ko ‘Amelika’ pea ko e fuofua taimi ia e ‘asi ai he hingoa ni ‘i lekooti ‘o a’umai ki he ngaahi ‘aho ni. Ko e mape ni ‘oku tauhi ia he Laipeli ‘o e Kokulesi hange ha tohi ta’u e fonua. (hoko atu he polokalama hoko
‘a e hisitolia ‘o ‘Amelika ni)
Fakaikiiki Ongongo - 3
Faito'o Kongatapu
Ko e ‘Aisi
‘I he lahi koia e palopalema ‘oku ‘asi mai mei Tonga ‘o fekauaki mo e lahi ko ia e ngaue’aki ‘a e faito’o konatapu ‘Aisi, ‘oku ‘omi ai e ngaahi fakamatala ni ke si’i mahino mo tokoni ki he kau tauhi fanau mo e papuliki. ‘Aisi, ko e hingoa ia ‘oku manakoa aki he maketi, ka ‘oku ha’u ia mei he faito’o konatapu ko e kilisitolo mefi. Mei he hisitolia, na’e ‘uluaki fau ‘a e faito’o ni he tangata toketa kemisi Lomenia nofo Siamane ko Lasa ‘Eteleanu he 1886. Pea toki hanga e he kau toketa kemikale Siapani ‘o to e tanaki atu kiai ‘e ngaahi kemikale kehe ‘o fakalakala ai a e kemikale ni. Pea i he tau lahi hono ua, ne ngaue aki lahi ai he kau sotia Siamane ‘a e faito’o ni, tautau tefito ki he kau pailate vakapuna ke tokoni ki he ‘enau aa fuoloa. Pea ‘i he taimi tatau pe, na’e lava pe ‘o ‘iloi mei he mala’etau ‘a e natula fakatu’utamaki ‘e he uesia ‘a e ‘atamai ‘a e kau sotia ‘a ia ‘oku hange kuo nau puke fakatevolo mo e heeheia he ngaahi ‘aho lahi.
‘I he lolotonga ni, ‘oku meimei ngaueaki lahi a e Aisi (Kilisitolo Mefi) ‘e he kakai he ngaahi hulohula naiti kalapu ko ‘ene ‘omai ‘a e ongo’i fiefia haihai ‘oku nau fiema’u. ‘Oku lava pe ke mihi, ifi pe huhu ‘a e faito’o ni ki hoto sino ‘o tolonga ia ha houa e ono pea a’u pe ki he houa ‘e uafa.
Ko e ‘Aisi ‘oku ha’u ia mei he kemikale ko ia Metafenitemini pea koe kemikale malohi mo’oni ki ho tau sisitemi neave. ‘Oku ‘asi ia he fa’unga pauta kisilital lanu hinenina, namunoa, tatava ki he ‘ahi’ahi lava pe vaia ha ‘ipu vai mo e kavamalohi. Ko e ifi mo e huhu ko e founga vave taha ia ke a’u he faito’o ki hotau sisitemi pea ne ‘omi hono malohi mo’oni “hai”, ko e mihi ia ‘oku te ki’i nonovena hono malohi hili ha miniti ‘e nima, pea tatau pe mo e folo ‘oku ki’i fuofualoa ha minute 15 ki he 20 pea toki ongo’i hono malohi.
‘I ‘Amelika ni, ‘oku lahi hono ngaahi e ‘Aisi ia mei Mesikou he ngaahi lepitoli lahi tupunga pe mei ma’ama’a mo e sai e kualiti, pea ‘asili ai ‘oku faingata’a lahi ia ki he pule’anga Mesikou ‘i hono mapule’i kau ngaahi faito’o konatapu he lahi koia ngaahi fekituli he fonua. ‘Oku faingofua pe hono ngaohi mei he kemikale ko e Fiutofolini ‘oku mau ia mei he foiakau momoko ‘oku fakatauatu pe mei falekoloa movetevete hange ko e tau mau foi Esipolou ‘i Tonga. Tupunga mei he lahi koia fakataulahi he kakai tila ‘a e fo’i ‘akau ni he falekoloa, ne paasi he falealea he 2005 ke fakatau pe he kuatiti lekeleka ‘e fo’i’akau momoko ni. ‘Oku nau haka leva ‘e foi’akau mo e kemikale kehe mei he fetalaisa ‘amonia ke mau a i ‘e ‘asisi. Ko e toenga leva ‘e haka kemikale ni ‘oku fu’u fakatu’utamaki lahi ia ki he ‘atakai. Pea nau ‘oatu leva ‘e ‘Aisi ki he maketi ‘i ‘Amelika ni pea ‘au atu pe ai ki Tonga. ‘Oku meimei pa’anga ‘Amelika ‘e $20 ki he ¼ kalami hono mahu’inga he kau tila he ngaahi hala.
Ko e palopalema lahi taha ‘o e ‘Aisi, ko ‘ete ‘uluaki ma’u pe fo’i hai koia, ‘oku te holi kita kete ngaue aki ma’u pe e kemikale ni pea tupunga ‘ai ene fu’u malohi ‘atikitivi. Ka ‘i he mole atu pe hono malohi, ‘oku te ‘ongo’i ninimo, vaivai, langa kete, fakalele, ‘ikai lava ‘o mohe pea kamata ke ha sino ‘i hoto kili hange ha huhunu nai pea hoko atu ai pe ki hoto ngutu moe mingi nifo mo folipa. Pea tanaki atu, ‘ikai kete kai kita mo mohe he ngaahi ‘aho lahi lolotonga mau kita he faito’o konatapu, hange ko e hiva ko ia ‘a ‘Atele he sipoti, “Hange ko ha fu’u sinaamanu,” he ‘ete holo mo e pakau. Ka ki hono kovi fakasosiale, ‘oku lava pe kita tokotaha ngauaki kete fakahoko ha faahinga me’a pe ke ma’u ha pa’anga ke fakatolia ‘aki ‘ete fiema’u faito’o konatapu kau ai e kaiha’a. To e hilio ai, kate ‘ovatousi ko e malo pe hao mei he mate. Pea tanaki atu, he ‘ikai lava kita tauhi ha’ate ngaue pau he fakavilovilo e faito’o konatapu pea mulituku aki e mole e va fakafamili.
‘I he lolotonga ni o hange ko e lau koia a Dr Mapa Puloka he Matangi Tonga oku lahi hono ‘omai ‘a e ‘Aisi ki Tonga pea fakatau atu he kau tila ‘i he hala ki he kakai ‘o e fonua ka e pehe ki he ngaahi fonua kaunga ‘api, kau ai ‘a Nu’usila mo ‘Aositelia ‘a e ‘ave atu mo e humai. Ka ‘i he maketi lokolo ‘i Tonga, ‘oku lahi pa’anga ‘oku ma’u pea vave foki. Ka ‘i he tafa’aki fakafalemahaki, mahalo pe ‘ikai lahi ha ngaahi kiliniki ke tokoni fakafaito’o mo fale’i kau atiki ke nau mou’i mei he saikolo fakatu’utamaki ko ‘eni ‘o e ‘Aisi. Koe palopalema o e faito’o konatapu ko e palopalema fakamamani lahi tuunga ‘i he fiema’u, ka ko ho fakamalohi’i ‘o e lao ‘oku makatu’unga pe ia mei he pule’anga mo ‘ene kau polisi ke malu’i ‘a e kakai ‘o e fonua kau ai si’i fonua tu’u ‘i ‘oseni.
Katolika
Katolika
Lotu Kalisitiane Katolika Loma mo e anga ‘enau tu’uta ‘i Tonga. Ka te tau ‘uluaki vakai ki he kamata’anga e siasi mo honau histolia. Ko e siasi ni foki ‘oku lahi ‘enau ngaahi ngaue lelei ki he fakatupulaki e sosieti he fakama’ama he lotu mo e ako. Ko e hisitokia e katolika ia ‘oku ha’u hanga tonu pe ia mei he mo’ui mo e ngaue faka’evangelio ‘a e kau ‘apositolo hili e misiona fakamamani ‘a Kalaisi.
Na’e kamata e ngaue faka’evangelio ‘a e kau ‘apositolo tautau tefito kia Pita ko e ‘apositolo pule pea mo Paula ki he kau Senitaile hili ia e fokotu’u e siasi ‘e Kalaisi ki he kau Siu. He ngaue ni, ne fokotu’u ai e ngaahi siasi ko ia ‘i ‘Efeso, Kaletia, Kolinito, ‘Anitioke pea a’u ai pe ki ‘Initia mo ‘Esia Maina ‘ene mafola e lotu Kalisitiane.
Neongo ‘e ngaahi ngaue lelei ko ‘eni ka na’e kei fakatanga’i lahi e ki’i lotu fo’ou ni. Ko si’i Sitiveni, ko e fuofua mate fakama’ata ia hili hono tolomaka’i he kau fakatanga kane si’i mamata fakamama’u pe ki he langi. Neongo ‘enau ki’i tupulaki na’a nau fu’u tokosi’i fakatatau ki he tokolahi e kakai he ‘Emipae Loma kotoa. To e tanaki atu ki he ‘enau fehi’anekina’i ko e ‘ikai ke nau kau he ngaahi me’alahi fakafonua. Na’e hoko e vela lahi ia ‘i Loma lolotonga ia e hopo hake ki’i tamasi’i ta’u tahaono ko ia ko Nelo ki he taloni. Ne meimei ‘osi e vahetolu ia e kolo he vela ko ‘eni pea na’e si’i tukuaki’i e kau Kalisitiane ki he kamata’i e tutu. Ne si’i tamatei pea li kinautolu ki he loto ‘a vainga lalahi ka e tukuange mai e fanga manufekai ke nau keinanga kinautou (hufanga he fakatapu) ki he fiefia kau mamata. Ne lahi e kakai Kalisitiane e ni’ihi ne nau hola ‘o toitoi he lalo tanolo e ngaahi kolo pea fakahoko e nau lotu fakapulipuli mo tanu ai honau kau pekia ‘a ia ne toki ‘ilo’i kimui ni he ngaahi “Katakomi” faitonga ‘o Palesi, Falanise.
Hili ha senituli e tolu hono fakatanga e lotu kalisitiane, ne hu hake ha taki ‘emipola fo’ou ‘iloa ia ko Konisentini. Na’a ne hiki leva e senita e ‘emipae Loma ki Konsiteninopo ‘i Toake hili ‘ene ‘ului ki he tui fakakalisitiane. Na’a ne ha’i fakataha lotu mo e politiki ‘i he’ene founga taki pea hoko e siasi ni ko e siasi fakapule’anga ‘e ‘Emipaea. Na’e to e ake mou’i ai e lotu Kalisitiane pea movete ai pe he ngaahi feitu’u ko ia ne kapa pea ui ia ko e “Emipae Paisenitini’’ he ‘ene kamata mafola atu ko ia he ‘Isite ‘o ‘Iulope pea mo ‘Afilika foki.
‘I he mofele ko ia ‘e siasi he fu’u ‘emipae ni, na’e faingata’a ke pule’i kinautolu tupu mei he va mama’o mo e kehekehe founga taki. Ko ia ne hanga leva Konisentini ‘o talaki e konifelenisi lahi he kolo ko Nisia, Toake ta’u 325 (Hili e Pekia ‘a Kalaisi). Na’a nau fa’u ai ha ngaahi konisitutone, laulea ki he ngaahi natula faka’otua ‘o Sisu Kalaisi ko e ‘alo pea to e hoko pe ko e ‘otua ko ia ko e Tamai. To e tanaki atu leva mo e fakamanatu ko ia e Pekia pe ‘Isita he tohi mahina ke fakamanatua kotoa he kaingalotu. Na’a nau to e laule’a foki ki he mafai pule lahi ki ha tokotaha pe ko e Tu’itapu. Ko e mafai pule ia ko ‘eni ne taku ‘o pehe ko e hoko atu pe ia mei he ki meia Pita, ‘o e ‘apositolo pule ne fakanofo e Kalaisi. Ko e konififelenisi ‘iloa ‘eni he ko e fa’unga ia e tokateline ‘o e lotu Katolika mo e meimei kotoa e siasi Kalisitiane.
‘I he hokohoko atu ko ia e ngaahi konifelenisi ko ia e siasi, ne kamata ke hoko ha mavahe lahi ia he siasi mei he ngaahi fonua ko ia e ‘isite mo e ‘uesite ‘o Koniseteninopo, Toake. Ne fa’u he Siasi ‘o e ‘isite ‘o ‘Iulope feitu’u hange ko Saipalesi Siosia, Saipilia, ‘Ukuleni mo Lusia ha siasi ‘Ofolotoki. Na’a nau liliu mo e lea ‘o e ‘ouau e lotu mei he lea fakalatina ki he Kaliki. Na’e liliu mo e founga taki e siasi ni ia ki he kau pisope pe peteliakie fakafeitu’u kae ‘ikai ko ha tu’itapu pe ‘e taha. To e tanaki atu, na’a nau tui pe kinautolu ia ki he tefito’i tui ko ia he ‘uluaki konifelenisi ‘i Nisea mo e konifelenisi fika fa ka e ‘ikai kihe ngaahi tokaline koia e ngaahi konifelenisi kehe. Ko e mavahe ko ‘eni he 1024 pea nau pehe ko e tokateline mo’oni ‘oku nau ma’u ofi ki he siasi ne fokotu’u e Kalaisi. tongamata 1.indd 14 1/31/2023 12:59:31 PM
Ne si’i tu’uma’u pe Katolika ia ‘i Loma pea mafola leva he ngaahi fonua ‘o e ‘Uesite mo mamani lahi foki. Na’e hoko atu pe lotu meimei ‘i he lea fakalatina. ‘Oku laka hake he toko 1.3 piliona ‘a e memipa ‘o e siasi ni ‘i mamani lahi. ‘Oku taki ia he Tu’i Tapu pea ‘oku senita e siasi ‘i Vatikani Siti (ko ha pula’anga kehe pe ia ‘i loto Loma). ‘Oku lolotonga hoko ‘a Poupi Felesisi ko e Tu’i Tapu talu mei 2013. Ko e tangata ‘Asenitina ‘eni pea ko e toki Tu’i Tapu pe ia mei ha feitu’u mavahe mei ‘Iulope talu mei kamata’anga ‘e siasi.
‘Oku fili ‘e he Tu’i Tapu ia ‘ehe kau katinolo e toko 203. ‘I he fiema’u koia ke fili ha Tu’i Tapu fo’ou tupunga pe mei he mate pe faingata’ia fakasino, kuo pau leva ke to e fakataha mai kau katinolo kotoa ki he Vatikani ke lotu mo paloti’i ha Tui Tapu fo’ou. ‘I he lava e paloti kuo kohu hinehina e simini ‘o e falelotu lahi ke mahino ‘e ola ‘a e fili. ‘I he ngaahi ‘aho ni ‘oku fe’unga mo e toko 220 miliona e siasi ni i Mamani kotoa tautautefito ki Pasilo, Mesikou, ‘Ilahi, Falanise, ‘Itali pea kau atu mo tonga foki.